By Farah Aw-Osman
Thursday June 22, 2023
Wax yeelooyinkii laga dhaxlay dagaaladii
sokeeye ee Sideetamaadkii iyo Sagaashamaadkii maaha mid ku kooban oo qurdha
jabka ku yimid qaranimadii Soomaaliyeed, balse, dhibka ugu weyni waa midka ku
dhacay wadajirkii iyo wada-noolaanshihii ummadda Soomaaliyeed, kuwaas oo aad
moodid inay kala aamin baxeen, qof iyo qabiil kastana uu u guryo noqday meeshuu
ku nabadgeli karay, taasoo ah degaanka uu asal ahaan ka soo jeeday.
Hadaba, maadaama dalkii u kala jajabay
deegaamo beelaysan, ayaa bal si dadkii kala irdhooday la isugu soo celiyo,
kalsoonidii dhuntay dib loo dhiso, dowlad la wada leeyahayna dib loogu
yagleelo, ayaa waxaa xal la mooday oo la
qaatay nidaamka maamul ee ku salaysan Federaalka.
Nidaamkaani faa’iidooyin uu leeyahay oo
badan ayaa jira, sidoo kale waxyeelooyin in la maareeyo u baahan ayaa jira
iyaguna.
Faa’iidooyinka Nidaamka Federaalka:
1. Maadaama sababihii ugu waynaa ee
burburiyay qaranimada Soomaaliyeed ay ahayd la dagaalankii hogaankii keligii
talisnimo, kaas oo awoodii dalka ay kusoo uruurtay hal shaqsi, ayaa nidaamka
Federaalku wuxuu la yimid qaab looga hortagayo inaan awooda dalka hal shaqsi
ama koox gacanta u gelin, balse la baahiyo dowladnimada, lana abuuro dowlad
kuna timaada doorasho qof iyo cod iyo kalsooni shacab.
2. Soomaaliya oo sida dalalka Afrikada
kale ahayd dal madax ka nool ah, oo wax kasta loo doonan jiray Caasimada, taas
oo 98% bulshadu awoodin, ayaa nidaamkan cusub ee Federaalku keenay in
dowladnimadii la daadajiyay, taasoo keentay in adeegyada halbowlaha u ah
bulshada loo madax baneeyo maamul-goboleedyada, taasoo sababtay in shacab kasta
meeshay ku nool yihiin ka helaan dhamaan adeegyadii bulsho ee ay u baahnaayeen.
3. Waxyaalihii ugu waynaa ee
keenay dagaaladii sokeeye waxaa ka mid ahaa tacadiyada ay ciidamada dowlada
dhexe u gaysan jireen shacabka ku nool gobolada qaar, ciidankaas oo ka amar
qaadan jiray dowlada dhexe, hadaba, si aan tacadiyadaas bini-aadanimo ee
beelaha qaar lagu beegsan jiray mar danbe u dhicin, ayaa nidaamka Federaalku u
saamaxay in maamul-goboleedyadu yeeshaan dhismaha, talada iyo maamulka
ciidamada Booliska iyo Daraawiishta, xubnaha ciidankaas oo ah kuwo u danqanaya
una diirnaxaya bulshada ay u adeegayaan.
4.
Go’aan ka qaadashada khayraadka
dalku wuxuu ahaa mid ku jira gacanta dowlada dhexe oo qudha, taasoo sababi
jirtay in deegaamo khaas ah laga hirgeliyo mashaariic horumarineed, halka
deegaamo kalena ay ka hamuumanaayeen wax horumar ah oo la taaban karo. Sidaa awgeed, nidaamka Federaalku wuxuu u
saamaxay in maamul-goboleed u madax banaanaadaan maamulka dakhliga canshuurta
qaar iyo khayraadka deegaamadooda ka soo baxa, halka mashaariicda iyo
mucaawinooyinka dalalka kale laga helana si cadaaladi ku jirto loogu wada qaybiyo
dhamaan deegamaada Soomaaliyeed.
Way badan yihiin fa’iidooyinka laga dhaxlay
ama laga dhaxli karo nidaamkan Federaalka ah, laakiin, nasiib daro maaha nidaam
Rabaani ah oo barax tiran, balse, waa nidaam aadane sameeyay oo
dhibaatooyinkiisa wata.
Dhibaayooyinka nidaamka Federaalka:
1. Waxaad arki wadamada nidaamka
Federaalka ku dhaqmayay mudooyin aad u dheer oo ilaa iminka la kufaa dhacaya
fulinta nidaamkaan, welina sixitaan iyo dib u habayn ku wada. Sidaa awgeed, Soomaaliya oo nidaamkaani ku
cusub yahay, aan fahamsanayna hirgelinta nidaamkaan, howl-wadeenada iyo
siyaasiyiinta Soomaaliyeedna helin tababaro aqooneed ee ku filan ayaa la qaatay
nidaamkaan, taasi oo laga dhaxlay in madaxda dowlada Federaalku ay weli u
dhaqmayaan sidii in lagu jiro nidaamkii dowlada dhexe ee keligeed wax walba
maamulaysay “unitary government”.
2. Maadaama aqoon-dari iyo awood-yari
badan jirto oo ku aadan fulinta nidaamkan cusub ee Federaalka ayaa waxaa jira
is-feeryaac, khilaafaad siyaasadeed iyo muran badan oo u dhexeeya dowlada
Federaalka iyo Dowladaha Xubnaha ka ah, kaas oo u badan isku dhaca iyo isku
gacan dhaafka awoodaha labadaa heer dowladeed.
3.
Rajadii ahayd in nidaamka
federaalku ka hortagi doono inaan talada dalku aysan gacanta u galin qof iyo
koox gaar ah, ayaad moodaa in laga dhaxlay in taladii maamul-goboleedyadu
gacanta u gashay kooxo iyo qabiilo gaar ah, kuwaas oo ku xadgudbaya xuquuqda
muwaadiniinta iyo qabiilada kale ee deegaamadaasi.
4. Sida maamulka iyo dowladnimada
loo daadajiyo, taladii dalka ee baahsanaydna loo soo uruuriyo, ayaa lagu
heshiiyay in la abuuro maamul-goboleedyo kooban, kuwaas oo sida ku cad dastuurka
dalku ay ku bahoobi karaan labo gobol iyo ka badan (oo ka mid ah kuwii jiray
burburka dowladnimo ka hor), kuwaas oo ku yimaada rabiyaan bulsho oo raali la
isaga yahay. Nasiib daro, waxaa samaysmay dowlad-goboleedyo
aan loo marin dowgii sharciga ahaa, kuwaas oo aan qaarkood ku iman rabitaankaan
bulsho, balse lagu dhisay jajuub ay kooxo gaar ah wateen ama dowlada Federaalka
iyo dowlado shisheeye toos gacanta ugula jireen.
Isku soo duuboo, su’aali kama taagnaa inay
jiraan dhibaatooyinka ay ummadda Soomaaliyeed ka dhaxashay nidaamkan isaga ah, laakiin,
waxaad moodaa in faa’iidooyinka waxbarasho, caafimaad, gaadiid, shaqo, horumarineed
iyo adeegyada kale ee bulshadu ka dhaxashay nidaamkaan Federaalku inuu ka badan
yahay dhibaatooyinkiisa.
Soomaalidu waxay tiraahdaa “Samo wax
kaama dhimee, shar u toog hay”, sidaa awgeed, si loo turxaan bixiyo
nidaamkaan isaga ah waa inaan laga baqin in laga doodo, lana wajaho
dhibaatooyinkiisa si loo saxo, xal waafi ahna helo.
Ismaan-dhaafka siyaasadeed ee dhexyaal Gedo
iyo Jubbaland, Hiiraan iyo Hir-Shabeele, Baraawe iyo Koonfur-Galbeed,
khilaafaadka maamulka Puntland iyo mucaaradka, xal ka gaaris la’aanta maqaamka
Muqdisho, Dagaalka Laascaanood iyo qadiyada Soomaaliland, kalsooni darada
Dowlada Federaalka iyo qaar ka mid ah dowladaha xubnaha ka ah Federaalka, iyo
qaar kaloo badani waa arimaha iminka taagan ee laga dhaxlay nidaamka Federaalka,
lama huraana ay tahay in la saxo.
Sidaa awgeed, hadii la rabo in mushkiladaha
taagan xal loo helo, dalkana iyo dadka Soomaaliyeedna laga badbaadiyo burbur
cusub iyo dib ugu noqosho dagaalo sokeeye, waxaa lama huraan ah:
· In si loo xaliyo khilaafaadka
jira, lagana dheeraado gacan ka hadal, waa in wax khilaaf kasta wada hadal,
isla ogol iyo raali noqonsho bulsho loo maraa.
·
In si loo xaliyo khilaafaadka dhexyaal
dowlada Federaalka iyo qaar ka mid ah dowlada xubnaha ka ah, loogana hortago
khilaafaadka siyaasadeed ee ragaadinaya dowladnimada, waa in la muujiyaa
dulqaad dheeri ah, laga waantoobaa hadalada hawada la isku marinayo, laguna
dhiiradaa wada hadal toos ah si loo helo jawi wada shaqayneed oo kalsooni iyo
isla tashi ku dhisan.
· In si looga hortago burbur iyo
dib ugu noqosho dagaalo sokeeye, waa in laga waantoobaa jajuubka lagu dhisayo ama
lagu dhisay maamul-goboleedyada, lana qanciyaa dareenka bulsho ama deegaanada
saluuga qaba.
· Hadii gobol A uu diido inuu
kasii mid ahaado Maamul-Goboleedka B waa in loo saamaxo inay ahaan karaan
(siday horayba u ahaayeen burburka ka hor) maamul iskiis u taagan. Taas micnaheedu maaha inay inku awood ama
qayb la noqon karaan maamul-goboleed kale ee ka kooban labo, sadex iyo ka
badan, hadaba, si taa dawo loogu helana waa in lagu heshiiyaa habka wax qaybsi
ee maamulada jira ama dhismi doona.
· Si dowlada Federaalku u noqota
mid shaqaysa ee aan fadhiid noqon, waa in hogaanka dalku u hogaansamaa nidaamka
dalku qaatay ee Federaalka ah, ku ekaadaana awoodaha dastuurku siiyayn, una
madax badayneeyaan dowlad-goboleedyada awoodaha gaarka ah ee dastuurku siiyay,
waana wadadaas oo qura mida lagu heli karo jawi wada shaqayn, kalsooni, isla
tashi iyo wax wada qabsi ku dhisan.
Farah Aw-Osman
[email protected]