by Axmed Nuur
Monday, April 27, 2015
Soomaaliya oo la wada sugaayo halka aya taarikhda ka geli doonto doorashada la filaayo inay dhacdo sanadka 2016. Inta badan dalalka ka soo kabanaayo dagaalada ee raba inay dib u dhisaan dowlad nimadi uga burburtay dagaaladii sookeeye ee dhexmaray ayaa marka ay doorasho ka dhacdo dalalkooda waxay kala qaataan laba wado oo kala duwan.
Tan kowaad oo ah in laguu guuleysto in ay dhacdo doorasho xor ah oo cadaalad ku saleeysan taaso keenta dowladnimo ku dhisan ogolaasho shacab (legitimacy), xukun dimoqaraadi ah iyo nabad. Halka dalaka qaarna ay ku fashilmaan oo ay qabtaan doorasho aan xor ahayn cadaaladna ku dhisnayn taaso keenta fashil siyassaded iyo in dib loo bilaabo colaad beeled, kala qeybsanaan, dagaalo sokeeye, xukun boob iyo dictatarnimo.
Hadaba waxaan qoraalkan ku falan qeyn doona maxay yihiin xaaladaha keena in doorashadu horseedo dowlad dimoqoraadi ah ama fashiliya oo keena colaad, dagaal sokeeye iyo midnimo la’aan, maxay yihiin caqabadaha ka jira dalka Soomaaliya ama imaan kara oo keeni kara labadaas midkood iyo sida looga gudbi karo waxaan ku soo khatimi doona sida aan u arko xalka fiican ee keeni kara in Soomaaliya ay ka dhacdo doorasho horseeda dowladnimo wanaag, nabad iyo horumar.
Aragtidayda ma ahan mid u janjeerta dhinaca ka mid hogaamiyaasha siyaasadda haday yihiin kuwa xiligaan talada haya ama ku damacsan inay la waregaan xilka ama talada dalka ee waa mid ku saleysan in la helo doorasaho ummadda somaaliyeed u horseeda dowlad wanaag iyo dimoqaardiyad.
Maxaa keenay in dalalka ay ka mid yihiin Liberia iyo Mozamique in doorasahdii dhacday 1997 ay Liberia u horseedo dagaalo hor leh, halka doorashdii 1994 ka dhacday Mozambique ay guuleysatay, maxay tahay sababta keentay inay fashilmaan doorashooynkii ka dhacay dalalka ay ka mid yihiin Angola, Côte d‟Ivoire, Liberia and Cambodia halka ay guuleysteen kuwii ka dhacay Mozambique, Sierra Leone, iyo El Salvador oo ay keento Nabad iyo dowlad dimoqaraadi ah dalalkaas dhamaantood oo ahaa dalal ka soo baxay dagaalo sokeeye, oo isku duruuf ay haysaty maxay natijooyinka doorasho ee ka dhacay kuwana ku guuleysteen kuwana ku fashilmeen.
In la qabto doorashooyin marka uu dal ka soo baxo dagaalo sokeeye waa arin aad loo qaatey wixii ka danbeyayay 1989 hadii aad akhrisid doccumenti kasta oo heshiis ah oo ay gaareen dalalkii ay dagaaladu ka dhaceen wixii waqtigaas ka danbeyay waxaa ku cad in dalalkaasi ay ka dhacaan doorashooyin, dalalka la midka ah Soomaaliya oo ay ka jireen duruufaha soomaaliya haysta oo kale waxaa ku fashilmay doorashada oo ay doorashadu guuldareysaty isla markaana horseeday colaad hor leh 9% halka ay guuleysteen 91% dalalka ay colaadodu ku saleysnayd Mabda ama diin ayaa heshiiska ama guul laga gaaro doorashada ay ka badan tahay kuwa ku dagaalamay qowmiyad ama qabiil marka sidaa loo fiiriyo ma xuma rajada ummadda Soomaaliyeed ee ah in ay dalka ka dhacdo sanada 2016 doorasho xor ah oo cadaalad ku saleeysan.
Balse xaqiiqdii waxaa jira caqabado keeni kara in doorashada la filaayo inay ka dhacdo Soomaaliya sanadka 2016 ay guul dareysato dalka iyo Ummadda Somaaliyeedna u horseedo colaad hor leh iyo fashil siyaasaded.
Guud ahaan wadamada ka soo kabtay dagaalada sookeye caqabadahii haystay ayaa dalkeena Somaaliyana ka jira waxaa ka mid ah inaysan jirin hay’ado awood iyo khibrad u leh arimaha doorashada, amaanka oo aan sugnayan, dhaqaalo xumo, inaysan jirin shaqaale diyaarsan oo tababaran iyo maamul aan u diyaar sanayn arimaha muhimka u ah habaynta iyo maareynta inay dhacdo doorasho xor ah oo lagu baratamo.
In dal u burburay sida Soomalliya lo qaban qaabiyo doorasho oo ay ka dhacdo sanadka 2016 waa arin culeyskeeda leh waxaa loo baahan yahay diyaar garow xoog leh oo waqti hore la sii bilaabo in la soo saaro sharciyadi doorashada, la dhiso guddi doorasho oo madax banaan qeybaha tartamayana ay kuwada kalsonyihiin wacyigelin guud loo sameeyo shacabka, xeerarka xisbiyada iyo dhaqaalaha loo adegsan karo doorashada, qaabka loo qaadayo dacwadaha la xiriira doorashada waxaa intaas si dheer khibrad la’aan gaar ahaan marka ay guddiga maamulayo doorashada ay qabanayaan doorashdi u horeysay.
Intaas oo caqabado ah waa laga gudbi karaa hadi uu jiro (political Culture) ama dhaqan siyassded wanaagsan ama hab dhaqan siyaasadeed fiican Soomaliyana waa la gaarsiin karaa dowlad dimoqaraadi ah oo ay shacabku doortaan waana mida ugu muhimsan ee keentay in dalal isku duruuf ahaa ay qaarna doorashoyinkii dhacay ku guuleysteen dalalkooda iyo shucubtoodna u horsedeen dimoqaraadiyad, nabad, horumar iyo dowlad wanaag halka kuwa kalena ay ku fashilmeen oo hab dhaqankoodi siyaasaded ee xuma u sababay colaado horleh, burbur iyo qeybsanaan ku dhacday shucubtooda.
Sida darteed waxa ugu daran ee fashilin kara in ay Soomaaliya ka dhacdo doorasho xor ah oo cadaalad ku dhisan ma ahan durufaha jira ee waa hab dhaqanka siyaasaded ee hogaamiyaasha siyaasadda Soomaaliya ee ku tartami doona qabashada talada dalka oo keeni kara in lagu guuleysto in Soomaaliya ay ka dhacdo doorasho madax banaan oo cadaalad ku dhisan ama uu dhaco fashil siyassaded.
Hadii hab dhaqanka hogaamiyaasha siyaasadda Soomaaliya kuwa xilka hayo iyo kuwa xilka doonaya uu noqdo mid aan fiicnayn oo danaha gaarka ama kooxeed laga hormariyo tan guud ee qaranka taas waxay keeneysa tanaasul la’aan, talo diidnimo ama talada oo aan la wadaagin, qar iska tuur iyo wixii dumayo ha dumeen hadaan teyda la qaadan waa wixii ay Soomaaliya ku weeysay dowladnimo muda dhan 25 sano burburkii dowladii Soomaaliyeed waxayaabha asalka u ahaa waxaa ugu horeeyay dhaqan siyaasaded xumaaday oo ay la imaadeen hogaamiyaashii siyaassada ee waagas talada hayay iyo hogaamiyaashii siyaasadda mucaarada ee ka soo horjeeday dowlada oo isfiirsanayay ayaa qaranki Soomaaliyeed ku burburay sidaa darteed mar kale Soomaliya ma ahan inay u fashilinto hab dhaqan hogaamiyaal siyaasaded iska soo horjeeda oo isfirsanaya waxaa la gudboon shacabka Soomaaliyeed in aysan ka ogalaan hogaamiyaasha siyaasadda wax kala qeybin karo ummadda Soomaaliyeed midnimadeedna oo wax u dhimaaya taa baadalkeedna loogu baaqo inay kalsoonida shacabka ku raadsadaan wado sax ah oo ay ku soo bandhigaan barnaamijkooda siyaasadeed ee ay rabaan in ay dalka ku dhaqaan hadii shacbku siiyo mandate waa inay u howlgalaan fulinta barnaamijkooda siyaasadeed hadii loo diidana ay sida ku noqdaan muwadiniin Somaaliyeed.
Maxaa loogu baahn yahay in doorasho dhacdo oo dalka la dimoqaraadi yadeeyo gaar ahaan wadan aya dagaalo aafeeyen sida Soomaaliya waxay tahay oo keenays rajo xal loga gaaro mashaakilaadka muhuimka ah.
Maxaa yeelay marka kowaad dimoqaradiyadu waxay ka dhigaysaa dowalda mid xor ah oo u shacabku la xisaabtami karo taaso keenaysa in dowladu qabato shaqo waxtar u leh shacabka iyo in musuq maasuqa laga hortago.
Marka labaad dimoqoraadiyadu waxay dowlada siisa (legitimacy) ogolaasho shacab iyo xasilooni halki ay dowladu shacabka xoog ku maqunin lahayd taladana ay ku kobnaan lahayd koox gaar ah.
Marka sadexaad dimoqaraadiyda oo ay shcabku codkooda dhibtaan waxay keentaa dowlad loo wada dhanyahay iyo in khayraadka dalka si siman loo wada qeybsado
Marka afraad dowlada ay shacabku doortaan waxay hantida qaranka ku maal gelisaa dadkeeda una sameysaa shaqo abuur iyo in khayraadka dalka si cadaalad ah loogu qeybiyo gobolada.
Masu’liyada ugu weyn waxay saarantahay shacabka gaar ahaan aqoonyahanka soomaaliyed rag iyo haween, culumaau diinka, odayaasha dhaqanka iyo saxaafada xorta ah si ay ummadda soomaaliyeed u helaan dowlad dimoqaraadi ah oo ay shacabku doortaan uguna adeegto si cadaalad ku dhisan, waa in si wada jir ah looga shaqeeyo helitaanka dowlad uu shacabku doortay. Maxaa yeelay hab dhaqanka siyassaded wa mid soo jireen ah oo taarikh ku dhisan si sahal ahna laguma badeli karo laakin shacabka ayaa door ka ciyaari karo in ay hogaamiyasha siyassada ku khasbaan inay ka shaqeyaan danta ummadda wada shaqeyn iyo tanaasulna mujiyaan.
Maanta Soomaaliya mar kale ma ahan in ay ku weyso dowladnimadeda iyo in la helo dowlad dimoqaraadi ah oo ku timaada doorasho dadweeyne xukunkana loo celiyo shacabka, sidaa darteed waxaa laga rabaa siyaasinta talada haya iyo kuwo doonaya inay talada qabtaan in ay hormariyaan danta qaranka lana yimaadaan dhaqan siyaaasded fiican oo keena inay Soomaaliya ka dhacdo doorasho xor ah cadaaladna ku slaeysan sanadka 2016.
Ugu danbeyn waa in madaxda qaranka ay masuuliyada hogaaminta hiigsiga loogu jiro in la gaaro doorasho xor ah inay dalka ka dhacdo sanadka 2016 qaataan oo ku dadalaan hadii ayaga oo dadaalay waqtigu ka dhamaado waaa laga tashan doona laakin waa in aad iska ilaalisaan in la idin arko inaad waqti dhumis ku jirtaan taaso keenaysa in shacabku idin arko inaad caqabad ku tihiin hiigsiga barnaamijka 2016.
Dhanka kale mucaaradka waa inay iska ilaaliyaan in loo arko dad deg degaayo oo dan gaar ah ku qaba in doorasho dhacdo sanadka 2016 maxaa yeelay in doorasho la qabto waa arin soomaali oo dhan ay wada rabto marka wixii suurtagal ah waa in la qabtaa iyada oo la ilaalinayo waqtiga. Soomaalliya waa doorasho ma hurto ama ha la qabto 2016 ama dib ha u dhacdee waa nidaamka keliya ee Soomaaliya ay ku gaari karto dowlad madax banaan oo xor ah.
Axmed Nuur (Axmed Arlaadi)
[email protected]